के किरा लागेको दाँत भर्नैपर्छ त ?

काभ्रेकी कोमलले भनिन्, “दाँतमा खाल्टो परेको छ, खानेकुरा खायो कि त अड्किन्छ |” जोरपाटीका सुबोध पनि दाँतमा किरा लागेकोले भर्ने भनेर आएका छन् | कोमल र सुबोधमात्र हैन गोंगबुका तीन वर्षीय आलोकको मुखमा पनि सबै दाँत किरा लागेको भनेर उनका अभिभावक आत्तिएका छन् | दन्तचिकित्सा क्षेत्रमा भएका लामो अध्ययन, अनुसन्धानको निचोड के छ भने हामीले खाएका खानेकुरामा पाइने गुलियोजन्य वस्तुहरू, ग्लुकोज, सुक्रोज आदिलाई व्याक्टेरियाले घातक अम्लमा परिवर्तन गरेपछि यै अम्लको कारण दाँतका तन्तुहरूमा स्थायी क्षय हुन्छ, यसैलाई जनजिभ्रोमा किरा लागेको भनिएको हो | अनि यसरी किरा लागेर क्षय भैसकेको दाँतलाई दन्तचिकित्सककोमा गएर भर्नु नै एकमात्र उपचार हो | यसलाई सोझो भाषामा खन्ने र भर्ने (ड्रिल एण्ड फिल) पनि भन्ने गरिएको छ | तर हालै मात्र एउटा अनुसन्धानले दन्तचिकित्साको यस्तो अमिट पद्धतिलाई नै चुनौती दिंदै दाँतको किरा लागेको अवस्थामा नभरेर पनि उपचार गर्न सकिने तथ्य बाहिर ल्याएको छ | इभान्स, क्लार्क र जियाको समूहले अस्ट्रेलियामा गरेको चार वर्ष लामो अनुसन्धानको क्रममा यस्तो तथ्य प्रकाशमा आएको हो | अध्ययनमा कूल ९०२ बिरामी संलग्न थिए भने यो समूह भित्र केही बिरामीहरूलाई किरा लागेको दाँतको व्यवस्थापन प्रणाली (केरिज म्यानेजमेन्ट सिस्टम) नाम दिईएको कार्यक्रममा सहभागी गराइएको थियो | कार्यक्रमको दुई वर्षमा ३०२ र चार वर्ष अर्थात् अन्त्यसम्ममा २१४ बिरामी मात्र उपलव्ध भएका थिए | उनीहरूको दाँतको परिक्षण गरेर किरा लागेको सतहको आंकलन गर्ने क्रममा कार्यक्रममा सहभागीहरूमा यस्तो सतहको संख्यामा सहभागी नहुनेहरूको तुलनामा २८ देखि ३३ प्रतिशतले कमी आएको पाइएको थियो |

डा. विशाल बाबु बस्नेत (बिडीएस, एमडीएस) 

के हो त किरा लागेको दाँतको व्यवस्थापन प्रणाली ?

एक्सेल्सनले सन् २००४ मा गरेको अनुसन्धानले दाँतको संरक्षणात्मक विधिहरू अपनाउंदा किरा लाग्ने रोग धेरै नियन्त्रण भएको पाइएको थियो | यो प्रणाली पनि यस्तै अनुसन्धानहरूमा आधारित भएर प्रस्तुत भएको हो | यो प्रणाली खास गरी दुई खालका उपलव्धि हासिल गर्नेतर्फ केन्द्रित छ | पहिलो, दाँतमा किरा लाग्नै नदिने र दोस्रो चाहिँ खाल्टो नपरिसकेका ससाना किरा लागेका घाउहरूलाई त्यै अवस्थामा रोक्ने अनि सम्भावित भराइको उपचारबाट बचाउने | दोस्रो उपलव्धि नै वास्तवमा परम्परागत उपचार पद्धतिको विपरित रहेको पाइन्छ | यस कार्यक्रमले खाल्टो नपरिसकेका किरा लागेका घाउहरूको भरेर उपचार गर्ने हैन कि सक्रिय रुपले तिनीहरूलाई रोक्ने, क्षय भएका तन्तुको प्रतिस्थापन हुन दिने र नजिकबाट हेरचाह गर्ने पद्धतिलाई अँगालेको छ |

यस कार्यक्रममा एक खालको विशिष्ट प्रोटोकललाई अंगिकृत गरिएको छ | जसअन्तर्गत जोखिमको मुल्यांकन गर्ने, निदान गर्ने, जोखिमको व्यवस्थापन गर्ने, निरन्तर अनुगमन गर्नेलगायतका कार्यक्रमहरू पर्दछन् |

त्यसैले कुनै विरामी आउनासाथ किरा लागेको दाँतको अवस्थालाई हेरेर उसको जोखिमको मूल्यांकन गरिनुपर्दछ | जस्तै, खाल्टो परिसकेको अवस्थालाई उच्च जोखिममा रहेको भन्न सकिन्छ भने इनामेल मात्र चोइटिएको वा बाइटविंग एक्सरेमा हेर्दा डेन्टिनको बाहिरी एक तिहाइ ओगटेको अवस्थालाई मध्यम अनि एक्सरेमा हेर्दा कम गहिराइ भएका घाउलाई न्यून जोखिममा सुचिकृत गर्न सकिन्छ | त्यस्तै वार्षिक रुपमा एक भन्दा बढी किरा लाग्ने घाउ हुनेलाई उच्च, एकसम्म हुनेलाई मध्यम र एकभन्दा कम हुनेलाई न्यून जोखिमका भनेर पनि वर्गीकरण गरिएको छ |

जोखिमको निदान गरिसकेपछि यो प्रणालीले विरामीको आदत परिवर्तनमा जोड दिन्छ | यसमा मुख स्वास्थ्यबारे जानकारी दिने, स्वस्थ खानेकुराको छनौट गराउने, मूल खानेकुराको बीचमा खाइने गुलियो पदार्थको सेवनमा कमी ल्याउने जस्ता कार्यक्रमहरू पर्दछन् | यस्तै खाल्टो नपरिसकेका घाउको उपचारमा गैरशैल्य विधिहरू, जस्तै फ्लोराइड र सिलेन्टहरूको प्रयोग गरिनु पनि यो प्रणालीमा पर्दछ |

अनुसन्धानले यो प्रणालीको पक्षमा वकालत गर्दै डेन्टल शिक्षालयहरूमा यसको उपयोग गरिनुपर्ने र डेन्टल जगतमा पनि व्यापकीकरण हुनु उपयुक्त हुने निष्कर्ष निकालेको छ |

हाम्रो देशमा सम्भाव्यता छ त ?

यो प्रश्नमा प्रवेश गर्नु अघि केही तथ्यांकहरूको विश्लेषण गरिनु श्रेयस्कर हुन जान्छ | नेपालको मानव विकास सूचकांक ०.५५ रहेको छ, जसको श्रेणीस्तर १४४ हो | मुख स्वास्थ्य नीति २०७० मा उल्लेख गरिएअनुसार सन् २०१२-२०१३ मा एक चौथाई जनतामा मुखको पिडा र मुखको असहजता रहेको पाइन्छ भने सन् २००४ मा भएको पाथफाइन्डर सर्भेले ५-६ वर्ष उमेरसमूहमा ५८% प्रतिशतमा दाँत किराले खाएको जनाएको थियो | नेपालको सन् २०११को जनगणनाको तथ्यांकअनुसार ५ वर्ष मुनिका बच्चामा नबढ्ने समस्या ४१% मा, दुब्लाउने ११% मा र कम तौल हुने २९% मा रहेको पाइन्छ, जसले कुपोषणको विकराल रुपलाई छर्लङ्ग बनाएको छ | अझ २९.६% जनसंख्या झाडापखालाको उपचार समेत गर्न असमर्थ रहेको पाइएको छ | यी तथ्यहरूबाट के प्रष्ट हुन्छ भने नेपालमा डेन्टल स्वास्थ्यमै सरकारी लगानी हुन सक्ने अवस्था छैन | अनि जनस्तरमा व्याप्त गरिबी र अशिक्षाको बीचमा विकासित देशमा भए-गरेका कार्यक्रमको अक्षरश उपयोग गर्न गाह्रो पनि छ | तर यो अनुसन्धानले डेन्टल जगतमा कार्यशील जनशक्तिले भने फाइदा लिने अनुमान गर्न सकिन्छ र यस्तो प्रणालीलाई आफ्नो ज्ञानको मद्दतले विरामीको उपचारमा लागू गर्न स्वास्थ्यकर्मीहरू सक्षम हुन सक्ने अपेक्षा राख्न सकिन्छ | तर सामुदायिक स्तरमा व्यापक जनचेतना नहुने हो भने दाँतलाई भर्ने विधिभन्दा यो प्रणाली सफल हुन सक्दैन किनभने यसको सफलता विरामीको उच्चतम सतर्कता र चनाखोपनसँग अन्योन्याश्रित रुपले गाँसिएको देखिन्छ | जे होस् यो अनुसन्धान परम्परागत ढाँचाको उपचारपद्धतिलाई पनि बेलावखत पुनर्ताजगी गर्नुपर्ने र आवश्यकताअनुरुप फेरबदल गर्नुपर्ने कुराको दृष्टान्त बनेको छ |

लेखकको ठेगाना: bidrum43@gmail.com, facebook.com/Slave.b.saint, twitter: bidrum43
हाल: समाज डेन्टल अस्पत्ताल, नयाँ बानेश्वर र मेरिडियन हेल्थ केयर सेन्टर, महाराजगंजमा कार्यरत
Published in Kantipur Daily; http://kantipur.ekantipur.com/news/2016-01-28/20160128092230.html