सुखद शनिबार, साँगुरीगढी हुँदै भेडेटार……..

सिमल र फलेदोका फूलहरू

चूपचाप 

हर्क साम्पाङको वृक्षरोपण अभियानका बिरुवा

 

चैतको चार गते बिहानै पाँच बज्यो । योजना थियो भेडेटार जाने । धरानबाट करिब सोह्र-सत्र किलोमिटरको दूरीमा रहेको भेडेटार पुग्न सवारी साधनलाई त्यस्तै चालीस पैंतालीस मिनेट लाग्ला । धरान, इँटहरी, विराटनगरदेखि भारतका नजिकका क्षेत्रबाट छोटो फुर्सतलाई रमाइलो गरी बिताउने उचित गन्तव्य मानिन्छ भेडेटार । सस्तो पनि, नजिक पनि र समथर फाँटबाट हल्का उचाइ भएकोले मनोरम पनि लाग्ने यो ठाउँमा जाने तीन जनाको सल्लाह थियो । तर हामी जाँदै थियौं पैदलै । यसैले पनि विशेष लागिरहेको थियो ।
घोपाक्याम्पको गेटमा भेट भयो - बालरोग विशेषज्ञ श्यामदाइ, औषधिविज्ञान विशेषज्ञ भावेशदाइ र म । सवा पाँच बजे हिंडाइ सुरू भयो । सहर भर्खरै ब्युँझिदैथियो भने हाम्रा खुट्टा छिट्छिटो चल्दैथिए । साधारण गफगाफमा बाटो कटेको थाहै पो भएन । फुस्रे पुगियो । पिच बाटो सकियो र कच्ची बाटो ओरालो लाग्दै सर्दुखोलाको किनारतिर लागियो । एक घण्टा बितेछ । भावेशदाइले चिनेका एकजना वृद्ध त्यहाँ एक्लै बस्थे रे र साइकल चलाउँदै गएर गफिनुहुन्थ्यो रे । उनको कुराकानीमा आधारित लेख लेख्ने भावेशदाइले योजना सुनाउनुभयो । उत्प्रेरक ती वृद्धलाई भेट्न हामीलाई पनि रहर लाग्यो । 
म भने त्यता नगएको धेरै भएछ । पुराना पसलहरू सारिएका रहेछन् । चिया खान पुल तरेर तल्तिर लाग्यौं । चियापसलमा त्यो एक्लै बस्ने वृद्धको बारे सोधियो । उनी त दिवंगत भइसकेका रहेछन् । उनीसँगै उनको विचार र जीवनीमा आधारित लेख पनि यत्तिकै हरायो । हामी सबैलाई दुःख लाग्यो ।
चिया सकेर उकालो लाग्दा साँढे छ बजेको थियो । बीपी कोइरालाको सालिक भएको यो पार्कलाई बीपी पार्क पनि भनिन्छ । साथै यहाँ ओशो अनुयायीहरू जमघट हुने र ध्यान गर्ने सानो घर पनि भएकोले ओशो ध्यान शिबिर वा आश्रम पनि भन्न सकिएला । ओशोका नशालु आँखा भएको तस्वीर र “ओशो महापरिनिर्वाण ध्यान केन्द्र” लिखित परिचय पाटितर्फ एक नजर दिंदा मलाई एक दशकअगाडि त्यहाँ ध्यानको अवलोकन गरेर एक साँझ बिताएको चुस्स याद पनि आयो । अलिकति अगाडि भने चर्चाको शिखरमा रहेका धरानका नगरप्रमुखसँग सम्बन्धित अर्को बोर्ड थियो । लेखिएको थियो “श्रम संस्कृति पार्क” । पानीका मोटा नालाहरू तेर्स्याइएका, ससाना बिरूवाहरू रोपिएका, तल एउटा ट्याङ्की पनि बनाइएको देखियो । जे होस्, त्यो कामको हामीले मुक्त कण्ठले प्रशंसा गर्यौं । पैदलमार्गलाई कङ्क्रिटले पिच गर्ने काम धमाधम भइरहेको थियो । यो चैं हामी तीनै जनालाई मन परेन । हाइकिङ जान र हिंड्न ढुङ्गामाटोको बाटो नै ठीक हुन्छ ।
खोलालाई फेरि तर्नेबेलामा दुई नगर प्रहरी देखिए । सायद बिरूवा रुङ्न बसेका होलान् । एउटा अस्थायी टहरो पनि थियो । मैले सोध्दा त्यहाँ माली बस्ने जानकारी पाएँ । बिरुवालाई पानी हाल्न पनि सानासाना पाइपहरू योजनाबद्ध राखिएका थिए । यस हिसाबले त्यो क्षेत्र केही सालमा राम्रा रूखहरूले भरिएलाजस्तो लाग्यो ।
खोलापारि उकालो बाटो । अप्ठ्यारो त होइन, तर उचाइ लिइरहेको । सुकेका पातहरूमाथि हामी हिंडेको आवाज चराहरूको मीठा आवाजसँग मिसिएर एउटा सिम्फोनी बनेजस्तै लागिरहेको थियो । होचा भए पनि बाक्ला रूखहरू थिए । कतैकतै राता फूलहरू मात्रै बोकेर उभिएका थिए अग्ला सिमल र फलेदोका रूखहरू । 
श्यामदाइलाई वनस्पतिविज्ञ भने पनि भयो । उहाँले रूख-बोटका धेरै नामहरू चिनाउनुभयो । खन्यूँ, अँगेरी, सिमल, फलेदो, चुत्रो आदि । बाटोको छेउछाउ गहिरा खाल्डाहरू थिए । श्यामदाइले ती बनतरूल खनेर बनेका खाडल भएको बताउनुभयो । गफहरू प्रकृतिका बारे, मानवजीवनका बारे, मान्छेको सुविधाभोगी आदतले ल्याएका रोगहरूका बारे हुँदै गए । 
केही भ्लगमा हेरिएअनुसार हामीले बाटोमा कतै साँगुरीगढी भेट्नु थियो, तर अँहँ, आइसकेको थिएन । हामी केही हतास पनि भयौं । त्यो ठाउँ त कतै छुट्यो होला भनेर मैले संशय पनि राखेँ तर एउटा साँघुरो भञ्ज्याङ आयो दुई सानै डाँडाको बीचमा चेप्टिएको । यो अवश्य गढी हो भन्नेमा हामी एकमत भयौं, तर ती डाँडाको च्यापबाट उता निस्किंदा त बरु एउटा हेलिप्याड थियो र पिच बाटो पो । 
उकालोतिर लम्कियौं हामी त्यो काम बिनाको हेलिप्याडको आलोचना गर्दै । आखिर के काम होला त्यहाँ त्यसको? अथवा काम भए पनि हामीलाई थाहा नभएको हुनसक्छ । 
उकालोले हामीलाई सही मार्ग डोर्याएछ । सिमेन्टीका सिंढी र दुवैतर्फ फलामे बार भएको बाटो देखियो । अब भने ढुक्कै भइयो साँघुरीगढी आएछ भनेर ।
सुरुमा शौचालय थियो । धाराको टुटी भने चोरिसकेछन् । उसो त यो पदमार्ग निर्जन नै हुँदोरहेछ क्यारे । त्यति मानवजन्य फोहोरमैला पनि बाटोभरि थिएनन् । डाँडाको टुप्पोमै गढीको संरचना थियो । यहाँ पुग्दा पौने नौ बजेछ । बिसायौं र सूचनापाटिमा लेखिएको जानकारी पढ्न थाल्यौं ।
म संक्षेपमा त्यो जानकारी यहाँ प्रस्तुत गर्दछु ।
धनकुटा जिल्लाको भेडेटारबाट उत्तरपश्चिममा (हाल साँगुरीगढी वडा नं ६) पर्ने यस साँघुरीगढीको उचाइ १४०० मिटर रहेको छ । 
ऐतिहासिक रूपमा हेर्दा आठ अपीलिम्बू राजाहरू अर्थात् ऐतहाङलाई विद्रोहमा दश लिम्बू सरदारहरूले पराजित गरेछन् । त्यसपछि उनीहरूले विभिन्न दश भागमा गढ बनाउने भएछन् ।  यस क्रममा यस ठाउँमा सायोकहाङ्गले दश कोठा भएको यो सायोक यक (गण) बनाएका रहेछन् । यसको पर्खाल बनाउने ढुङ्गाहरू धरानको फुस्रे पारिको तामखाम खोलाबाट मान्छेको लस्करले हातहातै त्यहाँ पुर्याएका थिए रे । किरात कालमा लिम्बूवान क्षेत्र दश भागमा बाँडिदा यो भाग चैं सोईयाकलाहो हांगले साँगोरियोकमा गढी अथवा शानगढीका रूपमा शासन गरेका रहेछन् जुन कालान्तरमा साँगुरीगढी भनी चिनिएको रहेछ । मूलतः यो गढी व्यापारिक प्रयोजन र अपराध नियन्त्रणखातिर सेना खटाएको इलाका रहेछ । यो प्रयोजन वि सं २०३६ सम्म नेपाल प्रहरीले पनि कायमै राखेको थिएछ ।
वि सं १८३१ मा अभिमानसिंह बस्न्यातले यहाँ गोर्खाली सैनिक पठाएका रहेछन् तर कुनै लडाइँ नभई कब्जामा लिइएको रहेछ ।  र त्यो फौज तमोर हुँदै पाख्रीबास लेगुवाघाट चैनपुर र अन्त्यमा हात्तीसूँडे पुगेपछि लिम्बू भारदारसँग तीन पटकसम्म युद्ध भएको रहेछ । त्यस़ै सालको श्रावण २२ गते लिम्बूले गोर्खासँग एकीकरण भएको मान्ने र गोरखाले पनि सेन राजाले दिएका अधिकार लिम्बू भारदारलाई दिने सम्झौता भएको  थिएछ ।
हामी सबैले केहीबेर यी जानकारी पढ्यौं । भावेशदाइले चाउचाउ बोक्नुभएको रहेछ । पानी सबैको झोलामा थियो नै । चौधरी ग्रुपलाई धन्यवाद दिंदै भोकलाई उपचार गरियो तर कुरैकुरामा चाउचाउ कुपोषणको मूल कारक रहेको प्रसङ्ग पनि उठ्यो । आखिर घरमा पकाईतुल्याई खाइने खानेकुरा पो ताजा र पोषक हुन्छ त । कारखानामा निम्नकोटिका कच्चापदार्थ प्रयोग गरी बनाइने, अझ धेरै टिकोस् भनेर रसायनहरू हालेर बजार पठाइने अनेकौं जङ्क खानेकुराहरूले कहाँ नगरून् कुपोषण?
गफ र खाजा सकेर अर्कोतिरका उस्तै सिंढी लाग्दा नौ बजिसकेको थियो । सिंढी सकेपछि पिच बाटो भेटियो जुन सरासर गए भेडेटारको इलाकामा पुगिन्थ्यो, तर बाटो काटेर जङ्गलभित्र पस्यौं हामी । यहाँ पनि कम प्रयोग हुने तर रमाइलो पदमार्ग थियो नै । दुई-चार रूखमा गुराँसहरू मुस्कुराउन थालेछन् । भरखर भरखर भएकोले धेरै फूलहरू थिएनन् । उकालै उकालो लाग्दा पाथीभरा मन्दिरमै पुगिने रहेछ यो बाटो । मन्दिरमा भक्तजनको थामीनसक्नु घुइँचो थियो । घण्टहरू बजेको मधुर ध्वनिमा रमाउँदै केहीबेर बिसाइयो । अनि सिंढीको बाटोतिर लाग्यौं । म यता नआएको त दशक नै भएको हुँदो हो । पूरै संरचनाहरू फेरिएको पाएँ । बाटो पनि मजाको बनाएछन् । बार लगाएर सुरक्षित पारेछन् । फेरि मन्दिरसम्म पुग्न धागो टाँग्दै जाने प्रचलनले एकतिरको दृश्य झनै मोहक थियो । अब भने गन्तव्य पुगिहालियो । दश बज्यो । भोक पनि लाग्यो ।
ढिलो गरे पनि ताजा खानेकुरा बनाउने ठाउँ छ भन्दै भावेशदाइले परिचित खाजाघरमा लग्नुभयो । मीठो पोर्कको फ्राइ र चिकेन थुक्पा खाएपछि हामीले फर्कन साविकको सडकमार्ग रोज्यौं । धरानको जीरोपोइन्टसम्म आधा घण्टामै झरियो र पुनः एक घण्टा पैदल हिंडेर यात्रालाई बिट मारियो ।
पर्यटकीय र ऐतिहासिक महत्व त छँदैछ, जङ्गल र प्रकृतिसँग नजिक रहेर कतै टाढाको ट्रेकिङ गएसरी भान दिने यो बाटो मलाई औधि मन पर्यो । त्यसैले यो चैतको चार गतेलाई सुखद शनिबार भन्न मन लाग्यो ।

सिकारी कि बेकारी?

जवानीमा त राम्रै थिएँ नि.... 

अहा कति राम्रा ढुङ्गा

पाक्नै लाग्यो ऐसेलु

श्वेतपुष्पाणि

साँगुरीगढी

केहीबेर बिसाउने हो?

साँगुरीगढी जाने गेट

गुराँस...... देख्नुभो?

पाथीभरा मन्दिर जाने मार्ग